Morele dilemma’s in de boardroom begint met een studie naar hoe iemands morele identiteit tot stand komt. Dat is een van onze sociale identiteiten en heeft zowel een cognitieve, rationele kant als ook een gevoelskant. Een deel ervan laten we in de publieke ruimte zien, maar er is ook een private kant, waarbij onze autonomie belangrijk is. Onze morele identiteit is continu aan verandering onderhevig, want een mens leert voortdurend bij.
Gevolgenethiek en beginselethiek
Lückerath hangt haar betoog over morele oordeelsvorming op aan de bekende tweedeling tussen gevolgenethiek en beginselethiek. Moeten we vooral op de uitkomsten letten, of tellen principes het zwaarst? Zo bekeken kun je zowel congruente als incongruente morele dilemma’s tegenkomen: soms leiden beide invalshoeken namelijk tot eenzelfde conclusie, in andere gevallen juist niet. Dat laatste maakt het natuurlijk extra lastig: wat betekent dat concreet voor ons handelen?
Corporate setting
Specifiek binnen de corporate setting gaat het om twee perspectieven: de aandeelhouders centraal versus een bredere blik, gekenmerkt als ‘stakeholderism’. Om de morele oordeelsvorming voor bestuurders en toezichthouders handen en voeten te geven, komt de auteur met een zestal universele morele normen: eerlijkheid, integriteit, loyaliteit, verantwoordelijkheid, rechtvaardigheid en burgerschap. Op dat vlak valt er nog veel te winnen, want deze normen zijn nog lang geen gemeengoed. Ook de specifieke aandacht voor moraliteit in governance codes kan nog flink verbeterd worden. Volgen we de letter of de geest van de codes (en de wet)? Lang niet alles wat juridisch mag, is ook moreel gepast!
Bias
Wat regelmatig ook lelijk in de weg kan zitten zijn valkuilen (biases) zoals groepsdenken, verliesaversie of te snel in de actie schieten. In het boek staat een handige, aan Daniel Kahnemann ontleende set van twaalf vragen om deze biases effectief op te sporen en te neutraliseren.
Handvatten
Luckerath geeft ons nog een aantal handvatten bij morele oordeelsvorming mee, onder andere de socratische manier van vragenstellen en een vijfstappenplan voor morele besluitvoming.
Cases
Daarna komt dan het pièce de resistance van haar boek: een elftal cases die uitgebreid beschreven worden. De cases zijn heel divers. Denk aan heel bekende cases als de ophef over de ophoging van de CEO-beloning bij ING, het grensoverschrijdend gedrag van Mark Overmars bij Ajax of heel recent nog de turbulentie over het vertrek van Heineken uit Rusland. Maar ook wat minder bekende, zoals belangenverstrengeling in de culturele sector of het omzeilen van vrouwenquota. De meeste cases komen uit de corporate wereld, maar we vinden ook de hack van Maastricht University. Van elke casus wordt het morele dilemma in kaart gebracht aan de hand van een ‘morele overwegingenmatrix’: een overzicht van plussen en minnen voor zowel de gevolgen- als de beginselethiek. Vaak komen ook vergelijkbare cases aan de orde. De afloop komt in korte epilogen aan bod en is heel verschillend: van snelle, doortastende maatregelen tot lang slepende juridische procedures.
Analyse
Op basis van de uitgebreide analyse van de cases, waarbij overigens bewust geen oordeel over de juistheid of onjuistheid van handelen wordt uitgesproken, pleit Lückerath voor moresprudentie. Daarbij worden de keuzes en afwegingen die bestuurders en toezichthouders maken bij morele dilemma’s met elkaar gedeeld. Naar analogie van jurisprudentie komen we zo tot een soort gedeelde kennisbasis, waar je bij toekomstige morele dilemma’s op kunt terugvallen. Toevallig is daar bij Nyenrode net een proefschrift over verschenen van Henriëtte Bout, dat hier mooi bij aansluit.
Onderzoek
Het laatste deel van het boek bevat de weergave van een onderzoek onder 185 commissarissen en toezichthouders. In de bijlagen staan verder nog de gebruikte vragenlijsten en een zelf ontwikkelde gedragscode uit 2009. Het boek zet aan tot reflectie en dialoog en biedt daarvoor volop prikkelende gespreksstof. Wel valt op dat er over andere waardevolle invalshoeken als deugdethiek en ethisch leiderschap niets gezegd wordt, terwijl die in de boardroom toch ook verder kunnen helpen (zie hiervoor bijvoorbeeld ongemakindeboardroom.nl).
Over Rogier van der Wal
Rogier van der Wal is classicus, filosoof en bestuurskundige. Sinds 1 september 2022 is hij lector Ethisch werken bij Fontys Hogeschool in Eindhoven. Hij is daarnaast fellow bij de Thorbeckeleerstoel aan de Universiteit Leiden.
